PLAN: Wstęp: Literatura i jej założenia programowe w epoce pozytywizmu. Poruszane problemy: 1. Manifesty programowe Młodej Polski w obliczu trwaj±cej epoki pozytywizmu. Pierwsze programy nowej koncepcji sztuki. Koncepcja sztuki i artysty. Sprzeciw wobec utylitaryzmu literatury. rozważane teksty: "Confiteor" Przybyszewskiego, "Eviva l'arte" Kazimierza Przerwy Tetmajera "Albatros" Baudlaire'a 2. Dekadentyzm, a ideały pozytywizmu. Rezygnacja z życia wobec upadku ideałów pozytywizmu (nauki, rozumu) Ucieczka od brutalnej "pozytywistycznej" rzeczywisto¶ci w bezczynno¶ć. (filozofia Shopenhauera) Rozważane utwory: Kazimierz Przerwa Tetmajer "Koniec wieku XIX", "Nie wierzę w nic", "Hymn do Nirwany" ( 3. Impresjonizm i malarsko¶ć w poezji. Oddziaływanie na zmysły, a nie na rozum. Budowanie nastroju nadrzędnym celem artysty. Potrzeba subtelnych wrażeń i doznań a pozytywistyczna koncepcja obserwacji otoczenia. Kunszt słowa. rozważane utwory: Kazimierz Przerwa Tetmajer "Melodia mgieł nocnych" ( 140, 142) 4. Symbolizm Zaprzeczenie sztuce prostej i zrozumiałej dla każdego Odej¶cie od tematyki społecznej na rzecz uchwycenia indywidualizmu jednostki Pojmowanie ¶wiata przez symbole Elitarno¶ć nowej sztuki rozważane utwory: Jan Kasprowicz "Krzak dzikiej róży", Artur Rimbaud 5. Bunt i jego przejawy: postawy wobec ¶wiata. Nawrót do romantyzmu? Kasprowicza aktywna postawa buntu, czy pogodzenie się z przeznaczeniem. Ponowne zainteresowanie problematyk± egzystencjaln± i postaw± człowieka wobec Absolutu. rozważane utwory: hymny Kasprowicza, "Dies irae" (p. 166 i ~t) w kontek¶cie "Dziadów" cz. III 6. Program "antyspołeczny" Młodej Polski. Czy polska literatura modernizmu uniknęła starcia z problemami społecznymi epoki? Gdzie podziały się ideały pozytywizmu (praca organiczna, praca u podstaw, utylitaryzm) Zakończenie: 1. Sprzeciw wobec założeń literackich naturalnym odruchem ludzi widz±cych skutki, a raczej brak takowych, programu pozytywistów. 2. Tworzenie nowej, modernistycznej literatury reakcj± grupy ludzi na brak oparcia w ideologii. TRE¦Ć: Zacznę tym razem od spraw natury formalnej. To już trzynaste zadanie domowe z języka polskiego pisane na komputerze! Pragnę podziękować za trud jaki Pani Profesor włożyła w sprawdzanie tych zadań, a zwłaszcza nieprzeliczonej ilo¶ci błędów literowych i interpunkcyjnych w tychże zadaniach (według moich obliczeń było tych błędów grubo ponad sto). Mam nadzieję, że to trzynaste zadanie nie okaże się pechowe. Pamiętam temat pierwszego zadania domowego z pozytywizmu. Brzmiał on tak: "Literatura powinna być obrazem, a nie parawanem życia... Nie podobna darować jej samowolnego za¶lepienia na fakty w oczy bij±ce - P. Chmielowski. Czy nowelistyka polska spełniła zadanie jakie pozytywi¶ci stawiali literaturze?". Zastanawiaj±c się nad tematem obecnego zadania, sięgn±łem do tamtego (wszystkie zadania przechowuje w formie plików na dyskietce). Przeczytałem to zadanie. W zasadniczej mierze odnosiło się ono do programu pozytywistów. Program ten stawiał przed literatur± "młodego pokolenia" jasno wytyczone cele i nakazywał pisarzom podporz±dkować się ideologii głoszonej przez pozytywistów. Praca organiczna i praca u podstaw miały służyć szerokiemu programowi reform społecznych, maj±cych przezwyciężyć panuj±cy po powstaniu styczniowym upadek wszelkiej aktywno¶ci społecznej. Jednoczenie narodu, nieraz za wszelk± cenę, przysporzyło wiele kłopotów. Edukacja społeczno¶ci chłopskiej nie tylko nie przyjęła się, lecz spotkała się z wyraĽn± niechęci±. Całkowite podporz±dkowanie sztuki założeniom realizmu, prowadziło do zubożenia jej o warstwę mistycyzmu, ducha. Całkowite zerwanie z romantycznymi ideałami specyficznego kultu jednostki, sprowokowało reakcję ze strony literatów, którzy nie chcieli się temu podporz±dkować, doceniaj±c własna warto¶ć, widz±c w sobie osoby wyj±tkowe, a nie tylko realizatorów planu programowego pozytywizmu. Narodziny modernizmu były zwi±zane z brakiem skuteczno¶ci programu pozytywizmu, choć nie tylko. Mniejsza jednak o przyczyny. Każda epoka rz±dzi się swoimi własnymi prawami. OdpowiedĽ, na postawione w temacie pytanie o możliwo¶ć traktowania literatury Młodej Polski, jako sprzeciwu wobec założeń pozytywizmu, jest, według mnie, do¶ć nie tyle skomplikowana, co rozbudowana. Chciałbym rozważyć j± w kilku kwestiach, przy każdej z nich sygnalizuj±c w jaki sposób odnosi się do postawionego pytania. Sprawa podstawowa. Młoda Polska zrodziła się w klimacie niepowodzeń propagowanych przez pozytywistów haseł. Już wtedy było widać, że nachalna "propaganda", nie odniosła swego skutku. W roku 1891 Zenon Miriam Przesmycki publikuje na łamach krakowskiego dwutygodnika "¦wiat" cykl artykułów "Harmonie i dysonanse" oraz studium, uznane za pierwszy manifest modernizmu polskiego - "Maurycy Meaterlinck i jego stanowisko we współczesnej poezji belgijskiej". Postulował on wyzwolenie sztuki ze wszelkich tendencji "b±dĽ narodowych, b±dĽ moralnych", a więc jawnie sprzeciwiał się programowi pozytywistów, który przecież na tendencji się opierał. Twierdził również, że literatura wcale nie ma być porz±dkowana niczemu, lecz jej celem jest realizacja idei piękna. Otarł się również o do¶ć ostr± krytykę pisarzy pozytywistów, których okre¶lił mianem "prostytuuj±cych się" w pogoni za sław± i ulegaj±cym wpływom społecznym. Wyłożył on również podstawy symbolizmu, który uznał za jedyn± prawdziw± sztukę, niemal sięgaj±c± Absolutu. Dziwnym trafem, artykułu te nie odegrały tak dużej roli w¶ród modernistów, jak póĽniejsze publikacje Stanisława Przybyszewskiego ("Z psychologii jednostki twórczej"). Przybyszewski prezentował ¶wiadomo¶ć głębokiego kryzysu panuj±cych dotychczas ¶wiatopogl±dów. Pisał: "Cały kres naszej m±dro¶ci polega na uznaniu bankructwa naszej wiedzy". Kolejny dowód, potwierdzaj±cy, że idee minionej epoki, przestały być atrakcyjne dla nowego pokolenia. Wyst±pień przeciw "utylitarnej tendencji" było w tym okresie wiele. Słynne "Forpoczty...", w których mówi się o podziale ludzko¶ci na artystów i uczonych, wybrańców ewolucji oraz przeciwstawionemu im tłumowi tryglodytów i filistrów. Dużo mówi też, zamieszczony w "Życiu", w 1898 r. pod pseudonimem Quasimodo, cykl artykułów Górskiego, w których to domagał się on dla twórców pełnej swobody oraz uznania indywidualizmu: "[’] wszelka inna sztuka (pozytywistyczna), tworzona dla ogółu, jest przemysłem artystycznym". Za¶ najgło¶niejszym artykułem postuluj±cym zmianę dotychczasowego kształtu sztuki jest "Confiteor" Przybyszewskiego. Tam znajdziemy podstawę nowego kształtu estetycznego sztuki, która pozbawiona ma być wszelkich barier, czy to moralnych, czy etycznych, jedynym celem ma byćona sama w sobie. Pozbawiona wszelkich programów, idei, ma być czysta i nie skażona. Artysta za¶ miał stać się "panem panów", "kapłanem". Dalekie były to sformułowania od idei służebno¶ci i podporz±dkowania się celom społecznym. "Duma naszym bogiem, sława nam słońcem, nam, królom bez ziemi, [...] Cóż jest prócz sławy warte?" Pisał Kazimierz Przerwa Tetmajer o artystach. Sztuka nie miała być ze społeczeństwem, z ludem, dla ludu, które nazwał "nędznym narodem filistrów". Artysta miał znowu być indywidualist±, nie biernym obserwatorem i "zapisywaczem" wydarzeń, lecz miał prowokować, miał być "księciem na obłoku". Już sama koncepcja literatury odbiegała od założeń jakie stawiał jej pozytywizm. Zmienia się również postawa ludzi wobec życia Zwłaszcza za¶ w okresie końca wieku. Odczuwalny jest upadek warto¶ci, na które "stawiali" przedstawiciele starszego pokolenia, głównie za¶ nauki. Mimo jej burzliwego rozwoju, nie udaje się rozwi±zać wielu problemów. Pozostaje więc niedosyt, który to zostaje spotęgowany przez nadchodz±cy koniec wieku. Ludzie przestaj± wierzyć w rozwój cywilizacji i postęp. W¶ród ludzi my¶l±cych pojawia się przekonanie, o bezsilno¶ci nauki wobec problemów egzystencjalnych człowieka. Zaczyna się pojawiać, sprzeczne z pozytywistyczn± ide± postępu, przekonanie o zbliżaj±cej się katastrofie, zmianie sytuacji historycznej. Efektem jest powstanie dekadentyzmu. Przejawem tego specyficznego ¶wiatopogl±du, który wła¶ciwie był całkowitym zaprzeczeniem scientyzmu. Cechowała go totalna niewiara w możliwo¶ci poznawcze człowieka. Poezja dekadencka, której przykładem jest twórczo¶ć Kazimierza Przerwy Tetmajera (1894), wnosiła niepokój egzystencjalny do poezji modernizmu, pojawi się znowu specyficzna "choroba wieku", tak charakterystyczna dla romantyzmu. Odchodzi ona od utylitarnej poezji (np. Asnyka) w kierunku problemów braku czystych idei, braku sensu życia. Nastrój dekadentyzmu oddaje "Koniec wieku XIX", w którym zamiast jasnego programu, do jakiego przyzwyczaiły nas utwory pozytywistów, odczuwamy niepokój, rozterki, w±tpliwo¶ci. Chroniczny jest też niszcz±cy brak sensu życia i jego poszukiwania. Zanegowane zostaje sensowno¶ć postawy aktywnej, która była propagowana przez poprzednie pokolenie artystów. Rozpacz, negacja życia, rezygnacja również nie przynosz± uspokojenia dekadenckiej duszy. Niewiara, obca dla scientyzmu, który nie zadawał pytań. Tu, w poezji Kazimierza Przerwy Tetmajera, pytań jest mnóstwo. "Nie wierzę w nic, nie pragnę niczego" pisze. "Manifestacja cynizmu i ironii" jak opisuje ten wiersz autor naszego podręcznika. Co więc stać się może ukojeniem dla duszy schyłkowca? Alkohol? Narkotyki? Stan pół-życia pół-¶mierci z filozofii Dalekiego Wschodu, Nirwana z teorii Shopenhauera jest jedynym Ľródłem ucieczki. Litania "Hymn do Nirwany" w pełni wyraża ucieczkę od życia, w stan nie¶wiadomo¶ci, który ma się stać dla podmiotu lirycznego ucieczk± od cierpienia. W ¶wiecie, w którym żyje, wszystko jest przyczyn± powstawania uczuć negatywnych. Jakże jest to odmienny ¶wiat od koncepcji filozoficznych pozytywizmu Comta. Obserwacja, rozumne poznanie, agnostycyzm ustępuj± miejsca niepewno¶ci w obliczu samego człowieka. Nie ma miejsca na praktycyzm, gdyż życie traci sens. Jednostka zostaje opanowana przez histeryczne pragnienie ucieczki od rzeczywisto¶ci. To neguje sens jakichkolwiek idei pozytywistycznych. O ile dekadentyzm przejawia sprzeciw głównie na płaszczyĽnie filozoficznej i ¶wiatopogl±dowej, o tyle wyraĽn± negacj± estetyki pozytywistów jest impresjonizm. Przejawem tej nowej estetyki zwi±zanej z impresjonizmem s± na przykład wiersze Kazimierza Przerwy Tetmajera: "Melodia mgieł nocnych", "Widok ze ¦winicy do doliny Wierchcichej" czy "Na anioł pański". Pamiętajmy, że pozytywistyczna literatura bazowała na przetworzeniu realnej rzeczywisto¶ci, przy czym posługiwała się metodami realizmu i naturalizmu. Zupełnie inny ¶wiat odnajdujemy w poezji Kazimierza Przerwy Tetmajera. Przetworzony ¶wiat pozytywistycznych opisów krajobrazów (jakże długich czasami) wydaje się być syntetycznym substytutem wobec przepojonych synestezjami i muzyczno¶ci± nastrojowych krajobrazów tatrzańskich. Głównym celem tej liryki jest wła¶nie wywołanie specyficznego nastroju, w mniejszym stopniu odtwarza rzeczywisty krajobraz. Impresjonizm, będ±cy kierunkiem malarskim w odniesieniu do tych utworów wnosi nowe spojrzenie na ¶wiat, przesycone melancholi±, zacieraj±cymi się konturami. Nie ma w tej poezji szczytnych haseł, czy ideologii. Miejsca ustępuj± czystej istocie piękna. Krajobraz Tatr żyje, artysta stara się jedynie uchwycić uciekaj±ce wrażenia, doznania, które oddziałuj± na wszystkie zmysły jednocze¶nie. Wszystkie ¶rodki zostaj± podporz±dkowane jednemu celowi: wywołaniu specyficznego stanu uczuciowego. Czytelnik podlega sugestywnej formie przekazu, bazuj±cej nie na rozumie i analizie intelektualnej, lecz poddaniu się nastrojowi, psychicznej ekspresji. ¦wiat wydaje się nie zrozumiały, lecz odczuwalny, namacalny. Jest rzeczywisty w umy¶le dzięki odczuciu, a nie obserwacji. Dodatkowo, cech± bardzo charakterystyczn± dla tej poezji jest bardzo umiejętne operowanie słowem, przejawiaj±ce się na przykład w muzyczno¶ci utworów. Można by powiedzieć, że impresjonista stawiał na jako¶ć nie na ilo¶ć (w odniesieniu do opisów krajobrazu w "Nad Niemnem"). Każde słowo było wyważone i ma swoje miejsce. Jego użycie jest uzasadnione przez nie tylko budowę zdania, lecz również współgra ono z nastrojem, rytmem, melodi±, kolorem’ Jeszcze dalej poszła poezja symbolizmu. Cykl sonetów Jana Kasprowicza "Krzak dzikiej róży" jest przykładem wła¶nie takiej poezji. Motyw limby i róży, który pojawia się w tym wierszu - dwóch ro¶lin o różnej naturze nasuwa wieloznaczno¶ć interpretacji. Oprócz rzeczywisto¶ci odnajdujemy ¶wiat wrażeń i odczuć. Obie ro¶liny podlegaj± personifikacji (odczuwaj±). Nie jest jednak istotna interpretacja samego utworu. Symbolizm zapocz±tkowany przez Baudlaire'a i Rimbauda jest kolejnym przykładem, zaprzeczenia idei pozytywizmu. Podstaw± tego kierunku była filozofia Nietzsche i Shopenhauera, oba te nurty daleko odbiegały od filozofii pozytywnej Comta. Poeci symbolizmu głosili programowe używanie symbolu. Było to obce założeniom pozytywistów, dla których tekst musiał nie¶ć jasn± i przejrzyst± tre¶ć. Symbol i jego wieloznaczno¶ć niezgodne były z propagowan± jasno¶ci± przekazu. Stosowanie wielu ¶rodków poetyckich nie było popularne w poprzedniej epoce, gdy tymczasem symbolizm bazował na ¶rodkach artystycznych: metaforach, synestezjach. Poezja miała często charakter aluzyjny, niejasny co sprzyjało tajemniczo¶ci, nastrojowi. Poprzez symbol poeta wyrażał niezbadane, nieznane prawdy o człowieku, jego psychice, wrażeniach, odczuciach, uczuciach, a więc o wszystkim tym, od czego uciekali pisarze pozytywizmu. Kolejnym faktem, bezpo¶rednio wynikaj±cym ze specyfiki poezji symbolicznej, było jej zamknięcie, wyj±tkowa elitarno¶ć, przecz±ca idei dostępno¶ci sztuki dla wszystkich. I tak w "Krzaku dzikiej róży", który to cykl możemy interpretować jako utwór o życiu i przemijaniu, wiele jest tajemniczych, niedopowiedzianych wrażeń, które tak, a nie inaczej pozwalaj± interpretować obraz próchniej±cej limby i róży. Mamy tu do czynienia z niejednorodno¶ci± emocjonaln±, bardzo specyficzn± gr± uczuć, która nie może być do końca sprecyzowana. Odbiór takiego wiersza jest w dużym stopniu zależny od odbiorcy i od jego wrażliwo¶ci. Nie ma więc mowy o zbiorowym przekazie skierowanym do masowego czytelnika. Zacz±łem sw± pracę od postawy dekadenckiej, jako neguj±cej aktywno¶ć społeczn±, tak charakterystyczn± dla pozytywizmu. Zakończę rozważania nad utworami modernizmu na hymnie Jana Kasprowicza "Dies irae". Utwór ten, fascynuj±cy, jest przykładem poezji katastrofizmu. Tematem jego jest dzień s±du ostatecznego. Dlaczego ten utwór uważam, za najbardziej odpowiedni na zakończenie? Moim zdaniem jest on najbardziej obcy założeniom pozytywizmu. Jego temat wyklucza już możliwo¶ć rozpatrywania go jako "pozytywistycznego". Przecież ta epoka nie zajmowała się takimi rzeczami, jak s±d ostateczny, istnienie Boga. Nastrój wiersza, wręcz ucieka od koncepcji ¶wiata naukowo zbadanego w kierunku zupełnej abstrakcji. Nastrój grozy, który wypływa z wszechogarniaj±cej pustki, cierpienia, zagłady, kary. Nastrój grozy potęgowany przez postacie mistyczne: Adama, Ewy, Szatana, Głowy (Chrystusa)’ Wszystko to "kotłuje się" w Dzień Gniewu. Bóg karze i zadaje cierpienie. Jest nieobliczalny i niepoznawalny. Wydaje się, że ludzie id±cy ku zagładzie to motłoch, który nic nie jest wart, nie może bowiem poznać Boga, poznać samego siebie. Ludzie s± pogr±żeni w rozpaczy i cierpieniu. Nagle w¶ród tłumu pojawia się jednostka - wybraniec? Podejmuje on polemikę z Bogiem, ale nie tak± jak Konrad w "Dziadach" cz. III. To polemika poruszaj±ca najtrudniejsze tematy: sens cierpienia, winę i karę, a nawet boskie prawa. Tak, jak Konrad chce walczyć z Bogiem na serca, tak ów anonim, staje w obronie ludzko¶ci, ludzko¶ci skazanej na zagładę w imię sprawiedliwo¶ci. Czy jest to nawrót do romantyzmu. W pewnym stopniu tak. Podjęty zostaje znów ten sam motyw, ale tym razem człowiek nie jest samozwańcem, który chce walczyć w imieniu narodu, to człowiek znacznie bardziej do¶wiadczony tym razem występuj±cy w imię ludzko¶ci jako kto¶ z tłumu, kto¶ kto wie, co go otacza. Czy odnaleĽliby¶my tak± tematykę w utworach epoki pozytywistów - na pewno nie. Hymn prezentuje upadek nie tylko człowieka, ale sensu ideologii. Do tego dochodzi pełen zestaw użytych w hymnie ¶rodków artystycznych i stylistycznych, zupełnie obcych realizmowi. Ekspresja wrażeń, gama odczuć współgra z "akcj±", powoduje, że widzimy dzień s±du ostatecznego jako wydarzenie odbywaj±ce się tu i teraz. Gdy teraz "przeniesiemy się" do pozytywizmu, czytaj±c np. "Lalkę" nie będzie trudno zrozumieć, co w jasny sposób różni te dwie epoki. Czy polska literatura modernistyczna uniknęła problemów poruszanych w pozytywizmie? Na pewno od nich uciekała. Dla Młodopolskiej awangardy, pozytywizm ł±czył się ze znienawidzonym mieszczaństwem, które było uciele¶nieniem zwykło¶ci, filisterstwa, pustki artystycznej i duchowej. Dlatego też problemy społeczne musiały wzbudzać wstręt w¶ród artystycznej cyganerii krakowskiej, tym bardziej, że pozytywizm nie szczędził (zwłaszcza ilo¶ciowo) utworów na ten temat. Było to więc naturaln± ucieczk± w kierunku tego o czym się nie mówiło niejako z nakazu, co było niemal zabronione od czasów romantyzmu, a co powróciło w Młodej Polsce, z takim nasileniem, a więc problemów egzystencjalnych, wyrażania uczuć, doznań. Wykształciło też now± estetykę, w której było miejsce nie na kontury i zarys, ale na tre¶ć i barwę. Czy więc Młoda Polska sprzeciwiała się założeniom pozytywizmu. Tak i to z jak± sił±. Było to naturaln± reakcja na niepowodzenie (do przewidzenia) założeń pozytywizmu i jego ideologii. Nic dziwnego, że dla ludzi wrażliwych, posiadaj±cych temperamentu, założenia literackie tej ideologii krępowały naturalne formy wyrażania tego co czuj±. Wszelkie podporz±dkowanie, a zwłaszcza tak restrykcyjne jak w pozytywistyczne powoduje powstanie próżni, któr± wypełniła wła¶nie Młodopolska poezja. Młodopolska poezja może być traktowana jako sprzeciw wobec założeń pozytywizmu, ponieważ zmieniła ona zasadniczo spojrzenie na ¶wiat i wprowadziła wiele nowego do literatury, do jej estetyki i tematyki, zmieniaj±c kształt samej sztuki. Młoda Polska zauważyła i przywróciła do sztuki to, co utylitaryzm pozytywistyczny, mógł z niej wymazać indywidualizm, uczucie, wrażenie, doznanie, subtelno¶ć. Młoda Polska przywróciła arty¶cie miejsce boga mistycznego, odsuwaj±c od niego groĽbę zostania niewolnikiem idei.